อเหตุกสญฺญุปฺปาทนิโรธกถาวณฺณนา

[412] ฆรมชฺเฌเยว ปกฺขลิตาติ ยถา ฆรโต พหิ คนฺตุกามา ปุริสา มคฺคํ อโนตริตฺวา ฆรวิวเร สมตเล วิวฏงฺคเณ เอว ปกฺขลนํ ปตฺตา, เอวํสมฺปทมิทนฺติ อตฺโถฯ อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยติ เอวมาทิวิภาโค อญฺญตฺร วุตฺโต, อิธ ปน เตน วิภาเคน ปโยชนํ นตฺถิ สญฺญาย อการณภาวปฏิกฺเขปปรตฺตา โจทนายาติ วุตฺตํ ‘‘การณสฺเสว นาม’’นฺติฯ ยํ ปน ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘สเหตู หิ โปฏฺฐปาท สปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ, ตตฺถ สเหตู สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปน นิรุชฺฌนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ วจนํ, น ตุ นิโรธสฺส สเหตุสปจฺจยตาทสฺสนตฺถํฯ อุปฺปาโทเยว หิ สเหตุโก, น นิโรโธฯ ยทิ หิ นิโรโธปิ สเหตุโก สิยา, ตสฺสปิ ปุน นิโรเธน ภวิตพฺพํ องฺกุราทีนํ ปุน องฺกุราทินา วิย, น จ ตสฺส ปุน นิโรโธ อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺจ นโย ขณนิโรธวเสน วุตฺโตฯ โย ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สพฺพโส อนุปฺปาทนิโรโธ, โส ‘‘สเหตุโก’’ติ เวทิตพฺโพ ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโตฯ เตนาห ภควา ‘‘สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌตี’’ติ (ที. นิ. 1.412) ตโต เอว จ อฏฺฐกถายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.413) วุตฺตํ ‘‘สญฺญาย สเหตุกํ อุปฺปาทนิโรธํ ทีเปตุ’’นฺติฯ เอตญฺหิ ปาฬิวจนํ, อฏฺฐกถาวจนญฺจ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สิกฺขาติ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ย-การโลโป วา ‘‘สงฺขฺยาปิ ตมฺหา วนปตฺตา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.192) วิยฯ เหตุภาโว จสฺสา อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกสทฺโท จ อญฺญปริยาโย, น สงฺขฺยาวาจี ‘‘อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.85-91, 94-98; ม. นิ. 3.21) วิยาติ อาห ‘‘สิกฺขาย เอกจฺจา สญฺญา ชายนฺตี’’ติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

[413] วิตฺถาเรตุกมฺยตาติ วิตฺถาเรตุกามตายฯ ปุจฺฉาวเสนาติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน, วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสนาติ วา สมาโสฯ ‘‘โปฏฺฐปาทสฺเสวายํ ปุจฺฉา’’ติ อาสงฺกาย ‘‘ภควา อโวจา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ

สญฺญาย…เป.… ทีเปตุํ ตา ทสฺเสนฺโตติ โยเชตพฺพํ ฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ อุปริ วกฺขมานาย เทสนายฯ ตติยาติ อธิปญฺญาสิกฺขา อาคตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อยํ…เป.… เทสิโตติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปวเสน อาคตาฯ กสฺมาติ เจ? ปริยาปนฺนตฺตา, สภาวโต, อุปการโต จ ยถารหํ ปญฺญากฺขนฺเธ อวโรธตฺตา สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ตถา หิ จูฬเวทลฺลสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป , อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) กามญฺเจตฺถ วุตฺตนเยน ติสฺโสปิ สิกฺขา อาคตา, ตถาปิ อธิจิตฺตสิกฺขาย เอว อภิสญฺญานิโรโธ ทสฺสิโตฯ อิตรา ปน ตสฺสา สมฺภารภาเวน อานีตาติ อยมตฺโถ ปาฬิวเสน เวทิตพฺโพฯ

ปญฺจกามคุณิกราโคติ ปญฺจ กามโกฏฺฐาเส อารพฺภ อุปฺปชฺชนกราโคฯ อสมุปฺปนฺนกามจาโรติ วตฺตมานุปฺปนฺนตาวเสน นสมุปฺปนฺโน โย โกจิ กามจาโร, ยา กาจิ โลภุปฺปตฺติฯ อธุนา ปน ‘‘อสมุปฺปนฺนกามราโค’’ติ ปาโฐ, โส อยุตฺโตว อตฺถโต วิรุทฺธตฺตาฯ กามราโค เจตฺถ วิสยวเสน นิยมิตตฺตา กามคุณารมฺมโณว โลโภ ทฏฺฐพฺโพ, กามจาโร ปน ฌานนิกนฺติภวราคาทิปฺปเภโท สพฺโพปิ โลภจาโรฯ กามนฏฺเฐน, กาเมสุ ปวตฺตนฏฺเฐน จ กามจาโรฯ สพฺเพปิ หิ เตภูมกธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามาฯ ยสฺมา อุภเยสมฺปิ สหจรณญาเยน กามสญฺญาภาโว โหติ, ตสฺมา ‘‘กามสญฺญา’’ติ ปทุทฺธารํ กตฺวา ตทุภยเมว นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อสมุปฺปนฺนกามจารโต ปญฺจกามคุณิกราคสฺส วิเสสทสฺสนํ, อสมุปฺปนฺนกามจารสฺเสว วา อิธาธิปฺเปตภาวทสฺสนํฯ กามํ ปญฺจกามคุณิกราโคปิ อสมุปฺปนฺโน เอว อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาฏียติ, ตสฺมิํ ปน สมุคฺฆาฏิเตปิ น สพฺโพ ราโค สมุคฺฆาฏํ คจฺฉติ ตสฺส อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตตฺตาฯ ตสฺมา ปญฺจกามคุณิกราคคฺคหเณน อิตรสฺส สพฺพสฺส คหณํ น โหตีติ อุภยตฺถสาธารเณน ปริยาเยน อุภยเมว สงฺคเหตฺวา ปาฬิยํ กามสญฺญาคฺคหณํ กตํ, อโต ตทุภยํ สรูปโต, วิเสสโต จ ทสฺเสตฺวา สพฺพสงฺคาหิกภาวโต ‘‘อสมุปฺปนฺนกามจาโร ปน อิมสฺมิํ ฐาเน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺมาติ อสมุปฺปนฺนกามจารสฺเสว อิธ วฏฺฏนโต อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ตสฺสาติ ปฐมชฺฌานสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺสฯ สทิสตฺตาติ กามสญฺญาทิภาเวน สมานตฺตา, เอเตน ปาฬิยํ ‘‘ปุริมา’’ติ อิทํ สทิสกปฺปนาวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อนาคตา หิ อิธ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตา อนุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตสฺมา อนาคตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺนาว นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

วิเวกชปีติสุขสงฺขาตาติ วิเวกชปีติสุเขหิ สห อกฺขาตา, น วิเวกชปีติสุขานีติ อกฺขาตาฯ ตํสมฺปยุตฺตา หิ สญฺญาเยว อิธาธิปฺเปตา, น วิเวกชปีติสุขานิฯ อถ วา วิเวกชปีติสุขโกฏฺฐาสิกาติ อตฺโถฯ สงฺขาตสทฺโท เหตฺถ โกฏฺฐาสตฺโถ ‘‘อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 89, 91) วิยฯ กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสน นานตฺถสญฺญาปฏิฆสญฺญาหิ นิปุณตาย สุขุมาฯ ภูตตาย สจฺจาฯ ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ภูตา’’ติ อิมินาฯ สุขุมภาเวน, ปรมตฺถภาเวน จ อวิปรีตสภาวาติ อตฺโถฯ เอวํ พฺยาสวเสน ยถาปาฐมตฺถํ ทสฺเสตฺวา สมาสวเสนปิ ยถาปาฐเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ สมาสพฺยาสวเสน หิ ทฺวิธา ปาโฐ ทิสฺสติฯ ‘‘กามจฺฉนฺทาทิโอฬาริกงฺคปฺปหานวเสนา’’ติ อิมินา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ภาวนานุภาวสิทฺธา, สญฺญาย สณฺหสุขุมตา นีวรณวิกฺขมฺภนวเสน วิญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ ภูตตายาติ สุขุมภาเวน, ปรมตฺถภาเวน จ อวิปรีตตาย, วิชฺชมานตาย วาฯ วิเวกเชหีติ นีวรณวิเวกโต ชาเตหิฯ อิทานิ ฌานสมงฺคีวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา อสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

สมาปชฺชนาธิฏฺฐานํ วิย วุฏฺฐานมฺปิฌาเน ปริยาปนฺนํ โหติ ยถา ตํ ธมฺมานํ ภงฺคกฺขโณ ธมฺเมสุ, อาวชฺชนปจฺจเวกฺขณานิ ปน น ฌานปริยาปนฺนานิ, ตสฺมา ฌานปริยาปนฺนเมว วสีกรณํ คเหตฺวา ‘‘สมาปชฺชนฺโต, อธิฏฺฐหนฺโต, วุฏฺฐหนฺโต จ สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํฯ ตนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ เตน…เป.… ฌาเนนาติ อิทมฺปิ ‘‘สิกฺขา’’ติ เอตสฺส สํวณฺณนาปทํฯ เตนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, ปฐมชฺฌาเนน เหตุนาติ อตฺโถฯ เหตุภาโว เจตฺถ ฌานสฺส วิเวกชปีติสุขสุขุมสจฺจสญฺญาย อุปฺปตฺติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโวฯ กามสญฺญาย ปน นิโรธสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภาโววฯ โส จ โข สุตฺตนฺตปริยาเยนฯ

ตถา เจว เหฏฺฐา สํวณฺณิตํ ‘‘ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโต’’ติ เอเตนุปาเยนาติ ยฺวายํ ปฐมชฺฌานตปฺปฏิปกฺขสญฺญาวเสน ‘‘สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ นโย วุตฺโต, เอเตน นเยนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

[414] อิทานิ อากิญฺจญฺญายตนปรมาย เอว สญฺญาย ทสฺสเน การณํ วิภาเวนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ยสฺมา อิทญฺจ…เป.… อุทฺธฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ เกสํ ปนิทํ องฺคโต สมฺมสนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐสมาปตฺติยา’’ติอาทิฯ องฺคโตติ ฌานงฺคโตฯ อิทญฺหิ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย ลกฺขณวจนํฯ อนุปทธมฺมวิปสฺสนญฺหิ กโรนฺโต สมาปตฺติํ ปตฺวา องฺคโตว สมฺมสนํ กโรติ, น จ สญฺญา สมาปตฺติยา กิญฺจิ องฺคํ โหติฯ อถ จ ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘อิทญฺจ สญฺญา สญฺญาติ เอวํ องฺคโต สมฺมสนํ อุทฺธฏ’’นฺติ, ตสฺมา ลกฺขณวจนเมตํฯ องฺคโตติ วา อวยวโตติ อตฺโถ, อนุปทธมฺมโตติ วุตฺตํ โหติฯ กลาปโตติ สมูหโตฯ ยสฺมา ปเนตฺถ สมาปตฺติวเสน ตํตํสญฺญานํ อุปฺปาทนิโรเธ วุจฺจมาเน องฺควเสน โส วุตฺโต โหติ, ตสฺมา ‘‘อิทญฺจา’’ติอาทินา องฺคโตว สมฺมสนํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมาติ สญฺญาวเสเนว องฺคโต สมฺมสนสฺส อุทฺธฏตฺตาฯ ตเทวาติ อากิญฺจญฺญายตนเมว, น เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ตตฺถ ปฏุสญฺญาภาวโตฯ

‘‘โย’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ยโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โย นามา’’ติ ยถา ‘‘อาทิมฺหี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาทิโต’’ติ วุจฺจติ อตฺเถ ปริคฺคยฺหมาเน ยถายุตฺตวิภตฺติยาว โต-สทฺทสฺส ลพฺภนโตฯ นาม-สทฺโท เจตฺถ โข-สทฺโท วิย วาจาสิลิฏฺฐตามตฺตํฯ สสฺเสทนฺติ สกํ, อตฺตนา อธิคตฌานํ, ตสฺมิํ สญฺญา สกสญฺญา, สา เอตสฺสตฺถีติ สกสญฺญีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปฐมชฺฌานสญฺญาย สญฺญวา’’ติฯ อีกาโร เจตฺถ อุปริ วุจฺจมานนิโรธปาทกตาย สาติสยาย ฌานสญฺญาย อตฺถิภาวโชตโก ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘อนุปุพฺเพน สญฺญคฺคํ ผุสตี’’ติอาทิฯ ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ สกสญฺญิตาคฺคหเณน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฌาเน สพฺพโส สุจิณฺณวสีภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺพํฯ

โลกิยานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, สามิอตฺเถ เอว วาฯ ยทคฺเคน หิ ตํ เตสุ เสฏฺฐํ, ตทคฺเคน เตสมฺปิ เสฏฺฐนฺติฯ

วิภตฺตาวธิอตฺเถ วา สามิวจนํ ฯ เอตฺถ ปน ‘‘โลกิยาน’’นฺติ วิเสสนํ โลกุตฺตรสมาปตฺตีหิ ตสฺส อเสฏฺฐภาวโต กตํฯ เสสํ ‘‘กิจฺจการกสมาปตฺตีน’’นฺติ ปน วิเสสนํ อกิจฺจการกสมาปตฺติโต ตสฺส อเสฏฺฐภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อกิจฺจการกตา จสฺสา ‘‘ยเถว หิ ตตฺถ สญฺญา, เอวํ ผสฺสาทโยปี’’ติ, ‘‘ยทคฺเคน หิ ตตฺถ ธมฺมา สงฺขาราวเสสภาวปฺปตฺติยา ปกติวิปสฺสกานํ สมฺมสิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเปน ฐิตา, ตทคฺเคน เหฏฺฐิมสมาปตฺติธมฺมา วิย ปฏุกิจฺจกรณสมตฺถาปิ น โหนฺตี’’ติ จ อฏฺฐกถาสุ (วิสุทฺธิ. 1.287) ปฏุสญฺญากิจฺจาภาววจนโต วิญฺญายติฯ สฺวายมตฺโถ ปรมตฺถมญฺชูสาย นาม วิสุทฺธิมคฺคฏีกาย อารุปฺปกถายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.286) อาจริเยน สวิเสสํ วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เกจิ ปน ‘‘ยถา เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติโย อุปริมานํ อุปริมานํ สมาปตฺตีนํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ สาเธนฺติ, น เอวํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ กสฺสจิปิ อธิฏฺฐานํ สาเธติ, ตสฺมา สา อกิจฺจการิกา อิตรา กิจฺจการิกา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ตสฺสาปิ วิปสฺสนาจิตฺตปริทมนาทีนํ อธิฏฺฐานกิจฺจสาธนโต, ตสฺมา ปุริโมเยว อตฺโถ ยุตฺโตฯ กสฺมา เจตํ เตสมคฺคนฺติ อาห ‘‘อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติย’’นฺติอาทิฯ ‘‘อิตี’’ติ วตฺวา ‘‘โลกิยานํ…เป.… อคฺคตฺตา’’ติ ตสฺสตฺโถ วุตฺโต, ‘‘อคฺคตฺตา’’ติ เอตฺถ วา นิทสฺสนเมตํฯ

ปกปฺเปตีติ สํวิทหติฯ ฌานํ สมาปชฺชนฺโต หิ ฌานสุขํ อตฺตนิ สํวิทหติ นามฯ อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติฯ สมฺปิณฺฑนตฺโถ หิ สมุทายตฺโถฯ ยสฺมา ปน นิกนฺติวเสน เจตนากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติ, ตสฺมา ผลูปจาเรน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิกนฺติํ…เป.… นามา’’ติ วุตฺตํฯ อิมา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาติ อิทานิ ลพฺภมานา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา ฯ ตํสมติกฺกเมเนว อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณสมฺภวโต นิรุชฺเฌยฺยุํฯ อญฺญาติ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาหิ อญฺญาฯ โอฬาริกาติ ตโต ถูลตราฯ กา ปน ตาติ อาห ‘‘ภวงฺคสญฺญา’’ติฯ อากิญฺจญฺญายตนโต วุฏฺฐาย เอว หิ อุปริฌานตฺถาย เจตนาภิสงฺขรณานิ ภเวยฺยุํ, เอวญฺจ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา นิรุชฺเฌยฺยุํ, วุฏฺฐานญฺจ ภวงฺควเสน โหติ, ตโต ปรมฺปิ ยาว อุปริฌานสมาปชฺชนํ, ตาว อนฺตรนฺตรา ภวงฺคสญฺญา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา จ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาหิ โอฬาริกาติ อธิปฺปาโยฯ

เจเตนฺโตวาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนชฺฌานํ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเรปิ สมาปชฺชนวเสน ปกปฺเปนฺโต เอวฯ น เจเตตีติ ตถา เหฏฺฐิมฌาเนสุ วิย วา ปุพฺพาโภคาภาวโต น ปกปฺเปติ นามฯ ปุพฺพาโภควเสน หิ ฌานํ ปกปฺเปนฺโต อิธ ‘‘เจเตตี’’ติ วุตฺโตฯ อภิสงฺขโรนฺโตวาติ ตตฺถ อปฺปหีนนิกนฺติกตาวเสน อายูหนฺโต เอวฯ นาภิสงฺขโรตีติ ตถา เหฏฺฐิมฌาเนสุ วิย วา ปุพฺพาโภคาภาวโต นายูหติ นามฯ ‘‘อหเมตํ ฌานํ นิพฺพตฺเตมิ อุปสมฺปาเทมิ สมาปชฺชามี’’ติ หิ เอวํ อภิสงฺขรณํ ตตฺถ สาลยสฺเสว โหติ, น อนาลยสฺส, ตสฺมา เอกทฺวิจิตฺตกฺขณิกมฺปิ ฌานํ ปวตฺเตนฺโต ตตฺถ อปฺปหีนนิกนฺติกตาย ‘‘อภิสงฺขโรนฺโต เอวา’’ติ วุตฺโตฯ ยสฺมา ปนสฺส ตถา เหฏฺฐิมฌาเนสุ วิย วา ตตฺถ ปุพฺพาโภโค นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น อภิสงฺขโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส วิวรณํฯ ตตฺถ ยสฺมา อิมสฺส…เป.… อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น เจเตติ, นาภิสงฺขโรตี’’ติ จ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อาโภคสมนฺนาหาโรติ อาโภคสงฺขาโต, อาโภควเสน วา จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิมุขํ, อารมฺมณสฺส วา จิตฺตาภิมุขํ อนฺวาหาโรฯ ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ อุปมาย ปฏิปาเทติฯ ปุตฺตฆราจิกฺขเณนาติ ปุตฺตฆรสฺส อาโรจนนเยนฯ

คนฺตฺวา อาทาย อาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺฉาภาเคติ อาสนสาลาย ปจฺฉิมทิสายํ ฐิตสฺส ปิตุฆรสฺส ปจฺฉาภาเคฯ ตโตติ ปุตฺตฆรโตฯ ลทฺธฆรเมวาติ ยโตเนน ภิกฺขา ลทฺธา, ตเมว ฆรํ ปุตฺตเคหเมวฯ อาสนสาลา วิย อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ ตโต ปิตุฆรปุตฺตฆรฏฺฐานิยานํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนิโรธสมาปตฺตีนํ อุปคนฺตพฺพโตฯ ปิตุเคหํ วิย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อมนสิกาตพฺพโต, มชฺเฌ ฐิตตฺตา จฯ ปุตฺตเคหํ วิย นิโรธสมาปตฺติ มนสิกาตพฺพโต, ปริยนฺเต ฐิตตฺตา จฯ ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวาติ ปวิสิตฺวา สมติกฺกนฺตมฺปิ ปิตุฆรํ อมนสิกริตฺวาฯ ปุตฺตฆรสฺเสว อาจิกฺขณํ วิย เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร สมาปชฺชิตพฺพมฺปิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อมนสิกริตฺวา ปรโต นิโรธสมาปตฺตตฺถาย เอว มนสิกาโร ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ อมนสิการสามญฺเญน, มนสิการสามญฺเญน จ อุปโมปเมยฺยตา วุตฺตา อาจิกฺขเณนปิ มนสิการสฺเสว โชตนโตฯ น หิ มนสิกาเรน วินา อาจิกฺขณํ สมฺภวติฯ

ตา ฌานสญฺญาติ เอกํ ทฺเว จิตฺตวาเร ปวตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนฌานสญฺญาฯ นิโรธสมาปตฺติยญฺหิ ยถารหํ จตุตฺถารุปฺปกุสลกิริยชวนํ ทฺวิกฺขตฺตุเมว ชวติ, น ตทุตฺตริฯ นิรุชฺฌนฺตีติ สรสวเสเนว นิรุชฺฌนฺติ, ปุพฺพาภิสงฺขารพเลน ปน อุปริ อนุปฺปาโทฯ ยถา จ ฌานสญฺญานํ, เอวํ อิตรสญฺญานมฺปีติ อาห ‘‘อญฺญา จา’’ติอาทิฯ นุปฺปชฺชนฺติ ยถาปริจฺฉินฺนกาลนฺติ อธิปฺปาโยฯ โส เอวํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ ยถาวุตฺเต สญฺญคฺเค ฐิตภาเวน ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ, โส จ โข อนาคามี วา อรหา วา ทฺวีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโม, ติณฺณํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, โสฬสวิธา ญาณจริยา, นววิธา สมาธิจริยาติ อิเมสํ วเสน นิโรธปฏิปาทนปฏิปตฺติํ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ อปฺปวตฺติเยว สญฺญาเวทนาสีเสน ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธ’’นฺติ วุตฺตาฯ ผุสตีติ เอตฺถ ผุสนํ นาม วินฺทนํ ปฏิลทฺธีติ ทสฺเสติ ‘‘วินฺทติ ปฏิลภตี’’ติ อิมินาฯ อตฺถโต ปน วุตฺตนเยน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ จิตฺตเจตสิกานํ สพฺพโส อปฺปวตฺติเยวฯ

นิรตฺถกตาย อุปสคฺคมตฺตํ, ตสฺมา สญฺญา อิจฺเจว อตฺโถฯ นิโรธปเทน อนนฺตริกํ กตฺวา สมาปตฺติปเท วตฺตพฺเพ เตสํ ทฺวินฺนมนฺตเร สมฺปชานปทํ ฐปิตนฺติ อาห ‘‘นิโรธปเทน อนฺตริกํ กตฺวา วุตฺต’’นฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุ…เป.… อตฺโถ’’ติ, เตน อยุตฺตสมาโสยํ ยถารุตปาโฐติ ทสฺเสติฯ ตตฺราปีติ ตสฺมิํ ยถาปทมนุปุพฺพิฐปเนปิ อยํ วิเสสตฺโถติ โยชนาฯ สมฺปชานนฺตสฺสาติ ตํ ตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺขารานํ สมฺมสนวเสน ปชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ อนฺเตติ ยถาวุตฺตาย นิโรธปฏิปาทนปฏิปตฺติยา ปริโยสาเนฯ ทุติยวิกปฺเป สมฺปชานนฺตสฺสาติ สมฺปชานการิโน, อิมินา นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนกสฺส ภิกฺขุโน อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพปาฏิหาริกปญฺญาย สทฺธิํ อตฺถสาธิกา ปญฺญา กิจฺจโต ทสฺสิตา โหติฯ เตนาห ‘‘ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ วจนเสสาเปกฺขา’ นเปกฺขตา ทฺวินฺนํ วิกปฺปานํ วิเสโสฯ

สํวณฺณโนกาสานุปฺปตฺติโต นิโรธสมาปตฺติกถา กเถตพฺพาฯ

สพฺพากาเรนาติ นิโรธสมาปตฺติยา สรูปวิเสโส, สมาปชฺชนโก, สมาปชฺชนฏฺฐานํ, สมาปชฺชนการณํ, สมาปชฺชนากาโรติ เอวมาทินา สพฺพปฺปกาเรน ฯ ตตฺถาติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.307) กถิตโตวาติ กถิตฏฺฐานโต เอว, เตวีสติมปริจฺเฉทโตติ อตฺโถ, น อิธ ตํ วทาม ปุนรุตฺติภาวโต, คนฺถครุกภาวโต จาติ อธิปฺปาโยฯ

ปาฬิยํ เอวํ โข อหนฺติ เอตฺถ อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท อุคฺคหิตาการทสฺสนนฺติ กตฺวาฯ เอวํ โปฏฺฐปาทาติ เอตฺถ ปน สมฺปฏิจฺฉนตฺโถ ตเถว อนุชานนนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘สุอุคฺคติตํ ตยา’ติ อนุชานนฺโต’’ติฯ

[415] สญฺญา อคฺคา เอตฺถาติ สญฺญคฺคํ, อากิญฺจญฺญายตนํฯ อวเสสสมาปตฺตีสุปิ สญฺญคฺคํ อตฺถีติ เอตฺถ ปน สญฺญคฺคภาโว ‘‘สญฺญคฺค’’นฺติ วุตฺโต, สญฺญาเยว อคฺคนฺติ ตุลฺยาธิกรณสมาโส วาฯ ‘‘ปุถู’’ติ อยํ ลิงฺควิปลฺลาโส, นิการโลโป วาติ วุตฺตํ ‘‘พหูนี’’ติฯ ‘‘ยถา’’ติ อิมินา กรณปฺปการสงฺขาโต ปการวิเสโส คหิโต, น ปการสามญฺญนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปถวีกสิณาทีสู’’ติอาทินาฯ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ ตพฺพิวรณํฯ ฌานานํ ตาว ยุตฺโต กรณภาโว สญฺญานิโรธผุสนสฺส สาธกตมภาวโต, กสิณานํ ปน กถนฺติ? เตสมฺปิ โส ยุตฺโต เอวฯ ยทคฺเคน หิ ฌานานํ นิโรธผุสนสฺส สาธกตมภาโว, ตทคฺเคน กสิณานมฺปิ ตทวินาภาวโตฯ อเนกกรณาปิ จ กิริยา โหติเยว ยถา ‘‘อญฺเญน มคฺเคน ยาเนน ทีปิกาย คจฺฉตี’’ติฯ

เอกวารนฺติ สกิํฯ ปุริมสญฺญานิโรธนฺติ กามสญฺญานิโรธํ, น ปน นิโรธสมาปตฺติสญฺญิตํ สญฺญานิโรธํฯ เอกํ สญฺญคฺคนฺติ เอกํ สญฺญาภูตํ อคฺคํ, เอโก สญฺญคฺคภาโว วา เหฏฺฐิมาย สญฺญาย อุกฺกฏฺฐภาวโตฯ สญฺญา จ สา อคฺคญฺจาติ หิ สญฺญคฺคํ, น สญฺญาสุ อคฺคนฺติฯ ยถา ปน สญฺญา อคฺโค เอตฺถาติ สญฺญคฺคํ, อากิญฺจญฺญายตนํ, เอวํ เสสฌานมฺปิฯ เยน จ นิมิตฺเตน ฌานํ ‘‘สญฺญคฺค’’นฺติ วุตฺตํ, ตเทว สญฺญาสงฺขาตํ นิมิตฺตํ ภาวโลเปน, ภาวปฺปธาเนน วา อิธาธิปฺเปตํฯ ทฺเว วาเรติ ทฺวิกฺขตฺตุํฯ สตสหสฺสํ สญฺญคฺคานีติ มิคปทวฬญฺชนนิทฺเทโสฯ เสสกสิเณสูติ กสิณานเมว คหณํ นิโรธกถาย อธิกตตฺตา, ตโต เอว เจตฺถ ฌานคฺคหเณนปิ กสิณชฺฌานานิ เอว คหิตานีติ เวทิตพฺพํฯ

ยถา ‘‘ปถวีกสิเณน กรณภูเตนา’’ติ ตทารมฺมณิกํ ฌานํ อนามสิตฺวา วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ปฐมชฺฌาเนน กรณภูเตนา’’ติ ตทารมฺมณํ อนามสิตฺวา วทติฯ ‘‘อิตี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ สงฺคเหตฺวา นิคมนํ กโรติฯ สพฺพมฺปีติ เอกวารํ สมาปนฺนชฺฌานสญฺญมฺปิฯ สงฺคเหตฺวาติ สญฺชานนลกฺขเณน ตํสภาวานติวตฺตนโต สงฺคหํ กตฺวา, สมาปชฺชนวเสน, สญฺชานนลกฺขเณน จ เอกตาติ วุตฺตํ โหติฯ อปราปรนฺติ ปุนปฺปุนํฯ พหูนิ สญฺญคฺคานิ โหนฺติฯ

[416] ปฐมนเย ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน สญฺญาญาณานิ ทสฺสิตานิฯ ทุติยนเย ปน ยสฺมา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺเคน ฆเฏนฺตสฺส มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา วิปสฺสนามคฺควเสน สญฺญาญาณานิ ทสฺสิตานิฯ ตติยนเย จ ยสฺมา ปฐมนโย โอฬาริโก, ทุติยนโยปิ มิสฺสโกติ ตทุภยํ อสมฺภาเวตฺวา อจฺจนฺตสุขุมคมฺภีรํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ มคฺคผลวเสน สญฺญาญาณานิ ทสฺสิตานิฯ ตโยเปเต นยา มคฺคโสธนวเสน ทสฺสิตาฯ

‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติ วิภาเวตุํ ติปิฏกมหาสิวตฺเถรวาโท อาภโตฯ ตถา หิ ‘‘อรหตฺตผลสญฺญาย อุปฺปาทา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.416) เถรวาทานุกูลเมว อุปริ อตฺโถ สํวณฺณิโตติฯ อิเม ภิกฺขูติ ปุริมวาทิโน ภิกฺขูฯ ตทา ทีฆนิกายตนฺติํ ปริวตฺตนฺเต อิมํ ฐานํ ปตฺวา ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา ตโย นเย กเถนฺเต ภิกฺขู สนฺธาย เอวํ เถโร วทติฯ นิโรธํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ กถิเต ตทนนฺตรํ สญฺญาญาณุปฺปตฺติํ ปุจฺฉนฺโต อตฺถโต นิโรธา วุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ นามฯ นิโรธโต จ วุฏฺฐานํ อรหตฺตผลุปฺปตฺติยา วา สิยา, อนาคามิผลุปฺปตฺติยา วา, ตตฺถ สญฺญา ปธานา, ตทนนฺตรญฺจ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ ตทุภยํ นิทฺธาเรนฺโต เถโร ‘‘โปฏฺฐปาโท เหฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภควาติ อาลปนวจนํฯ

ยถา มคฺควีถิยํ มคฺคผลญาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยมโต มคฺคผลปจฺจเวกฺขณญาณานิ โหนฺติ, เอวํ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉา ปจฺจเวกฺขณญาณ’’นฺติฯ ‘‘อิทํ อรหตฺตผล’’นฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนํฯ อยเมว ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย ม-การสฺส ท-การํ กตฺวาฯ ท-กาเรนปิ ปกติปทมิจฺฉนฺติ เกจิ สทฺทวิทูฯ

โส ปน เถรวาเท น ผลสมาธิสญฺญา เอวาติ อาห ‘‘ผลสมาธิสญฺญาปจฺจยา’’ติ, อรหตฺตผลสมาธิสหคตสญฺญาปจฺจยาติ อตฺโถฯ กิราติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาโตฯ ยถาธิคตธมฺมานุสฺสรณปกฺขิยา หิ ปจฺจเวกฺขณาฯ สมาธิสีเสน เจตฺถ สพฺพํ อรหตฺตผลํ คหิตํ สหจรณญาเยน, ตสฺมิํ อสติ ปจฺจเวกฺขณาย อสมฺภโวติ ปาฬิยํ ‘‘อิทปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมิธ ทีฆภาณกานํ มเตน ผลปจฺจเวกฺขณาย เอกนฺติกตา ทสฺสิตาฯ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ, เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.175), ตเทตํ มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ อาภิธมฺมิกา ปน วทนฺติ –

‘‘มคฺคํ ผลญฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต;

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา’’ติฯ (อภิธมฺมตฺถสงฺคหฏฺฐกถายํ กมฺมฏฺฐานสงฺคหวิภาเค วิสุทฺธิเภเท);

สญฺญาอตฺตกถาวณฺณนา

[417] ‘‘คามสูกโร’’ติ อิมินา วนสูกรมปเนติฯ เอวญฺหิ อุปมาวจนํ สูปปนฺนํ โหตีติฯ เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขอิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยญาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน อนุวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทฺยาลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติฯ ตทนุปวิสโต ญาณสฺส, ตถาภาวา ตํสมงฺคิโน จ ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวทนญฺจสฺส สิริสยเน ปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป.… อาราปิโตปี’’ติฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ นิโรธกถายํฯ มนฺทพุทฺธิตาย สุขํ น วินฺทนฺโต อลภนฺโต, อชานนฺโต วาฯ มลวิทูสิตตาย คูถฏฺฐานสทิสํฯ อตฺตโน ลทฺธินฺติ อตฺตทิฏฺฐิํฯ อนุมติํ คเหตฺวาติ อนุญฺญํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ